SAMJ FORUM
historia medycyny

Mao Tse-tung (1893 – 1976) – jego nawyki i zdrowie

Francois Retief; André Wessels*

Mao Tse-tung (Mao Zedong) urodził się z chińskich chłopów w zmierzch lat panowania cesarskiego Chin, która trwała ponad 2000 lat. Żył, aby stać się nadrzędnym władcą ponad jednej czwartej światowej populacji i ustanowić największy na świecie reżim komunistyczny. Jego sukcesom jako przywódcy Rewolucyjnego nie dorównała jednak porównywalna zdolność do rozwoju i zarządzania swoim nowym narodem. Natan1 twierdzi, że żaden inny przywódca w historii nowożytnej nie posiadał tak dużej władzy nad tak wieloma ludźmi przez tak długi czas i w końcu spowodował taką katastrofę w swoim kraju, jak to zrobił Mao. Szacuje się, że był odpowiedzialny za śmierć ponad 70 milionów Chińczyków w czasie pokoju.2 badania te koncentrują się na Mao Tse-tungu jako osobie, jego nawykach i problemach zdrowotnych.

historia życia

jego młodość

Mao Tse-tung urodził się 26 grudnia 1893 roku w Dolinie Shaoshan w prowincji Hunan, gdzie jego przodkowie żyli przez co najmniej 500 lat. Jego ojciec był stosunkowo zamożnym chłopem posiadającym majątek. Mao przez całe życie szanował swoją matkę, ale stopniowo buntował się przeciwko ojcu, który próbował zmusić go do wieśniackiego życia – sposobu istnienia, którego nie lubił. Otrzymał dobre wykształcenie przed opuszczeniem doliny na stałe w wieku 18 lat (w 1911) na szkolenie nauczycieli w stolicy prowincji, Changsa. W wieku 14 lat jego rodzice zaręczyli go, zgodnie z miejscowym zwyczajem (ale wbrew jego woli), z jedną panną Luo, ale małżeństwo nie zostało skonsumowane.2

jego lata w Changsie, gdzie w 1918 r.uzyskał kwalifikacje nauczycielskie, były pełne wydarzeń. Dymisja ostatniego cesarza Chin w 1911 roku, a następnie ustanowienie Republiki Chińskiej, wprowadziły kraj w chaos. Mao tymczasowo wstąpił do buntowniczej Armii Hunów, ale potem powrócił na studia. Czytał szeroko, zapoznał się z literaturą Wschodnią i zachodnią, zerwał na stałe z konfucjanizmem. Rewolucja bolszewicka w Rosji w 1917 roku pobudziła zainteresowanie socjalizmem i marksizmem, założył radykalny socjalistyczny ruch studencki. W 1916 r. Republika Chińska rozwiązała się, a nastała dekada zdecentralizowanej anarchii (Era watażków). Sun Yat-sen, kierując ruchem Gusmindang (GMD), utworzył rząd tymczasowy, który na tym etapie również musiał bronić Chin przed inwazją armii japońskiej.3

Młody komunista

w 1920 roku Mao Tse-tung poślubił Yang Kaihui; małżeństwo trwało 8 lat i urodziło 3 dzieci, zanim Mao rozwiódł się z nią w 1928 roku.4. pod wrażeniem rosyjskiego bolszewizmu założył Komunistyczną Ligę młodzieży, a w 1921 był członkiem założycielem Komunistycznej Partii Chin (KPCh) w Szanghaju. W międzyczasie GMD Sun Yat-sena połączyło się z Kominternem w Moskwie, aby stać się socjalistycznym ruchem rewolucyjnym, który obecnie współpracuje również z młodą KPCh. Wczesne struktury KPCh nieustannie walczyły z lokalnymi watażkami. Po śmierci Sun Yat-sena w 1925 roku, Czang Kaj-szek przejął przywództwo GMD i natychmiast ustanowił ją wiodącą potęgą militarną w Chinach, praktycznie niszcząc północnych watażków. W 1927 r. z Kantonu niespodziewanie rozpoczął brutalny atak (Biały Terror) na chińskich komunistów. Zwłaszcza KPCh została niemal unicestwiona. Mao i embrion późniejszej Armii Czerwonej (3 500 ludzi) uciekli do górskich twierdz prowincji Jiangxi. W tej stosunkowo sympatycznej społeczności wiejskiej przystąpił do utworzenia Republiki komunistycznej (sowieckiej). Tutaj po raz pierwszy został również nazwany przewodniczącym Mao; wkrótce stanął na czele armii liczącej 40 000 ludzi.W 1928 ożenił się z drugą żoną, 18-letnią rewolucjonistką, he Zichen. Małżeństwo trwało 10 lat i doczekało się 5 dzieci.4

wielki marsz i jego następstwa

bezwzględne stłumienie opozycji Mao i jego autokratyczne działania w radzieckim Jiangxi wywołały alarm w szerszym KPCh, który wkrótce interweniował, przy wsparciu rosyjskiego Kominternu. Mao został zdegradowany i zastąpiony przez tzw. bolszewików z Moskwy . Ataki wojskowe ze strony GMD Czang Kaj-szeka osłabły w wyniku japońskiej inwazji w 1932 roku, ale dwa lata później stało się jasne, że masowy atak GMD jest nieuchronny. KPCh podjęła decyzję o ewakuacji Sowietów z Jiangxi i w październiku 1934 rozpoczął się tzw. wielki marsz na długości 10 000 km w kierunku miast w północnych Chinach. Na początku Mao był chory, w niełasce i stosunkowo młodszym członkiem rządzącego Biura Politycznego. Wkrótce jednak okazał się przywódcą wojskowym, przechytrzając opozycję i do czasu zakończenia wielkiego marszu w prowincji Syczuan, 9 miesięcy później stał się niekwestionowanym przywódcą ruchu. Chociaż Mao później mitologizował wielki marsz, w rzeczywistości była to chwilowa klęska militarna KPCh. Nieustannie nękając Armię Czerwoną przeważającymi siłami GMD, Czang Kaj-szek, ze względów strategicznych, powstrzymał się od podjęcia zdecydowanego ataku. W samej tylko jednej bitwie (pięciodniowe starcie nad rzeką Czang) KPCh straciła połowę swojej armii liczącej 60 000 żołnierzy. Na pewnym etapie Mao odrzucił sympatyczne wsparcie oferowane przez inną armię liczącą 80 000 ludzi, ponieważ obawiał się, że generał, ze swoją większą armią, zastąpi go na stanowisku głównodowodzącego. Dla Mao przewaga osobista wyraźnie liczona była bardziej niż interesy jego armii.5,6

ze swojej nowej siedziby w Yanan w prowincji Syczuan, Mao, jako niekwestionowany przywódca chińskiego komunizmu, teraz przystąpił do konsolidacji swojej pozycji. Jego armia szybko rozrosła się do 50 000 ludzi. Okresowe ataki ze strony GMD zostały odparte, a kiedy Japonia eskalowała inwazję na Chiny W 1937 r., zagrożenie ze strony Czang Kaj-szeka znacznie się zmniejszyło. Późniejszy nieskuteczny opór przeciwko Japonii przyniósł Mao korzyści moralne. Moskwa zmusiła nieentuzjastycznego Czang Kaj-szeka do niespokojnej koalicji wojskowej z KPCh, która trwała przez II Wojnę Światową (1939-1945). Styl komunizmu Mao stopniowo odbiegał od standardowego marksizmu, co irytowało Moskwę, która uważała Mao za podporę komunizmu Sowieckiego. Mao rzeczywiście stał się postacią kultową w komunistycznych Chinach.6

w 1938 roku rozwiódł się z drugą żoną i poślubił aktorkę, Jiang Qing, która później stała się kontrowersyjną postacią polityczną.4 koniec II wojny światowej zwiastował również koniec napiętego paktu między Czang Kaj-szekiem a Mao i przyspieszył wybuch wojny domowej w 1945 roku. Początkowo znacznie przewyższały liczebnie wojska KPCh, zwiększając poparcie ludności i stopniowo zyskując przewagę. Po upadku Pekinu we wrześniu 1949 roku Czang Kaj-szek na stałe opuścił Chiny kontynentalne i udał się na Tajwan. 1 października 1949 Mao ogłosił utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) z południowej bramy placu Tiananmen w Pekinie, w obecności 300 tysięcy kibiców.7

Chińska Republika Ludowa

jednym z pierwszych działań Mao jako przewodniczącego ChRL było przeprowadzenie 3-miesięcznej wizyty państwowej w Moskwie, rozpoczynającej się w grudniu 1949 roku. Była to jego pierwsza wizyta poza Chinami. Stalin traktował Mao jako swojego podrzędnego, a negocjacje były napięte, głównie faworyzując Rosjan. Wojna koreańska (1950-1953), która wybuchła wkrótce potem, prawdopodobnie została wymyślona przez Stalina, ale poparcie dla Korei Północnej pochodziło wyłącznie z Chin, w konflikcie zginęło pół miliona chińskich żołnierzy.7,8

w 1951 roku Mao rozpoczął bezlitosną kampanię przeciwko korupcji, ale także przeciwko wszelkiej opozycji politycznej; media zostały umieszczone pod ścisłym nadzorem, a wszystkie religie zostały zakazane. W 1952 roku rozpoczęto realizację planu pięcioletniego, opartego na kolektywizacji i rozwoju przemysłu, z centralną kontrolą nad wszelkimi działaniami społecznymi i kulturalnymi. „Elementy reakcyjne” były bezlitośnie ścigane, stracone lub wysłane do specjalnych obozów pracy. Do 1955 roku zlikwidowano 100 000 członków KPCh. W swojej kampanii stu kwiatów (1956 – 1957), Mao poprosił o uczciwy komentarz od ludności na temat ostatnich projektów politycznych jego rządu. Odpowiedź ta zdenerwowała go jednak do tego stopnia, że nakazano natychmiastowe ściganie wszystkich „prawicowych elementów” – pół miliona członków partii zostało wygnanych do obozów pracy. W tym czasie Stalin zmarł, a bezpośrednie potępienie przez Chruszczowa „stalinizmu” (1956) bardzo zdenerwowało Mao, który obawiał się politycznego sprzeciwu wobec siebie, ale tak się nie stało.7,8

w 1957 r.Mao rozpoczął swój wielki krok naprzód, poprzez który próbował w dość nierealistyczny (ale potencjalnie wspaniały) sposób szybko promować rozwój Chin i dostosować go do rozwoju Zachodu. Rezultatem była katastrofa przemysłowa i gospodarcza oraz upadek rolnictwa. Nastał głód, który trwał 4 lata i spowodował śmierć 50 milionów Chińczyków. Komunikacja ze Związkiem Radzieckim została wznowiona, ale okazała się katastrofalna. W 1961 zerwano stosunki dyplomatyczne i wybuchły otwarte animozje między dwoma krajami komunistycznymi. Częściowo w wyniku klęski głodu Mao zrezygnował z funkcji przewodniczącego KPCh (1958) i ograniczył swoją działalność polityczną. Jednak w żaden sposób nie zmniejszyło to wysokiego szacunku Narodowego, w którym był przetrzymywany, a jego mała Czerwona Księga (myśli przewodniczącego Mao) stała się standardowym tekstem.7

Rewolucja Kulturalna, rozpoczęta w 1965 roku, miała na celu przede wszystkim wyeliminowanie wszelkiej opozycji wobec Mao i partii. Powołano Komitet Rewolucji Kulturalnej, mający na celu wyeliminowanie „czterech starych rzeczy”: starych idei, starej kultury, starych zwyczajów i starych zwyczajów. Żona Mao, Jiang Qing, i jej niesławny Gang czterech, odegrały główną rolę w prześladowaniach ludności chińskiej. Radykalizowana młodzież została zmobilizowana jako Czerwona Gwardia, aby zniszczyć wszystkie obrażające rzeczy, Systemy i kultury – dla dobra Wielkiej Rewolucji. Do 1970 roku rozłam Narodowy stał się tak rozległy, że Mao osobiście nakazał Armii Czerwonej przywrócenie porządku. W końcu, zajęło dziesięciolecia, aby cofnąć ogromne szkody wyrządzone edukacji, szkolenia, nauki i technologii.7

w 1972 roku Mao zaprosił do Moskwy prezydenta USA Richarda Nixona. Podczas tej wizyty stało się oczywiste, że Mao źle się czuje; ostatnie lata jego życia przyniosły postępujące choroby, ale naród chiński nie został poinformowany o jego pogarszającym się stanie. Na początku 1976 wyznaczył na swojego następcę stosunkowo nieznanego Hua Ghuo-Fenga, a w lutym zaprosił Nixona do odwiedzenia go ponownie. Mao zmarł 9 września 1976 roku, w wieku 83 lat – na wpół ślepy, całkowicie sparaliżowany, głuchy, niemy i niezdolny do przełykania, ale psychicznie czysty.7,9 jego ciało leżało w stanie w Wielkiej Sali narodu przez tydzień. 18 września w południowej bramie na Placu Tiananmen w Pekinie odbyła się ceremonia upamiętniająca. Jego zabalsamowane ciało zostało umieszczone w sarkofagu w Chairman Mao Memorial Hall na Placu Tiananmen.10,11

zwyczaje i zdrowie

dzisiaj jest oczywiste, że popularny obraz Mao jako życzliwego, sympatycznego filozofa-władcy, który był propagowany za jego życia (a w mniejszym stopniu w dzisiejszych Chinach), był i jest mylący. Mao był rzeczywiście dość bezlitosny i bezwzględny w zdobyciu i utrzymaniu swojej niekwestionowanej pozycji przywództwa.1 surowo zabronił również rozpowszechniania informacji o jego zdrowiu; 9 stało się to ostatecznie znane tylko wtedy, gdy osoby takie jak Zhisui Li (jego osobisty lekarz od 22 lat) Niedawno opublikowały swoje wspomnienia.1 Mao był produktem jego czasów, tj. początku XX wieku, kiedy to cesarskie Chiny ustąpiły miejsca Państwu komunistycznemu w drodze chaotycznego przejścia, w którym władza była zdobyta i utrzymywana przez lufę pistoletu.

mierząc według zachodnich standardów, Mao utrzymywał słabą higienę osobistą. Lubił pływać, ale nigdy się nie kąpał; wolał okresowo pocierać się ciepłym ręcznikiem. Nie mył zębów, ale codziennie płukał usta herbatą. Odmówił wszelkiej terapii stomatologicznej i w konsekwencji miał przewlekłe problemy z zębami. Do 1970 stracił wszystkie górne zęby. Preferował tłuste potrawy i był nałogowym palaczem papierosów; nie spożywał regularnie alkoholu, ale w 1933 roku, w okresie depresji, dużo pił.5 spał na dużym drewnianym łóżku z twardym materacem; łóżko towarzyszyło mu w jego podróżach – nawet do Moskwy.1,11 był regularnie nękany przez wszy.4 miał niezdrową skórę, a w 1963 r.złośliwe leczenie pustki w klatce piersiowej doprowadziło do rozwoju zagrażającego życiu ropnia i posocznicy.11

Mao miał 4 żony (chociaż pierwsze małżeństwo w wieku 14 lat nie zostało skonsumowane) i co najmniej 9 dzieci.4 miał niezliczone kochanki i, podobnie jak chińscy cesarze starożytności, wierzył, że regularny seks zapewnia długie życie. Jako uznany przywódca Narodowy, kochanki były dostarczane zgodnie z jego życzeniem; podczas chaosu Rewolucji Kulturalnej, cieszył się 3 do 5 kobiet jednocześnie w swoim łóżku. Nawet gdy stał się niezdolny do stosunków seksualnych, nalegał na młode kobiety wokół siebie. Chociaż nie był rażąco biseksualny, odnotowano, że atrakcyjni młodzi mężczyźni byli czasami zapraszani, aby zaspokoić go seksualnie. Miał niezstąpione prawe jądro, cierpiał na różne choroby weneryczne (w tym rzeżączkę i opryszczkę narządów płciowych), a do 1955 roku analiza nasienia wykazała, że jest bezpłodny. Strach przed impotencją, zwłaszcza w czasach stresu, był poważnym zmartwieniem.4,11

pierwsza odnotowana choroba Mao pochodzi z 1924 roku (kiedy miał 31 lat), kiedy to został wciągnięty w kłótnie o przywództwo w młodym KPCh i cierpiał na utratę wagi, bezsenność i zaparcia. To było oczywiście zaburzenie psychosomatyczne, związane ze stresem i nękałoby go do końca życia. Zhisui Li, jego osobisty lekarz, nazwał to neurastenią i stwierdził, że Mao zareagował na stres różnymi objawami, które oprócz bezsenności i zaparć obejmowały zawroty głowy, impotencję, brak apetytu, swędzącą skórę, depresję i wycofanie społeczne. Bezsenność stała się częścią nieprzewidywalnej codziennej rutyny Mao, która często zawierała brak snu przez 24 godziny. Zwykle nie nosił zegarka i oczekiwał, że inni dostosują się do jego nieregularnych nawyków; spotkania (w jego sypialni) po północy stały się regularnym zjawiskiem. W 1925 roku Mao rozpoczął terapię barbituranem na bezsenność. Stopniowo rozwijał tolerancję na leki i pod koniec życia przyjmował ogromne dawki jako zależne od barbituranów. Od 1955 przyjmował także hydrat chloralu. Zaparcia stały się obsesją i pod koniec jego życia niektóre gazety nawet regularnie pisały o zwyczajach stolca przewodniczącego Mao.1,11

podczas swoich lat w radzieckim Jiangxi, Mao doświadczył powtarzających się ataków malarii – szczególnie w 1929 i w latach 1931-1934. W 1933 roku poważnie zachorował na prawdopodobnie malarię mózgową. Leczenie chininą było zwykle skuteczne, ale choroba często powodowała osłabienie i utratę wagi. Podczas wielkiego marszu został przeniesiony przez góry śnieżne na noszach z powodu malarii.3,5 w listopadzie i grudniu 1945 r. (w momencie wybuchu ostatecznej wojny domowej z Czang Kaj-szekiem) popadł w depresję i leżał w łóżku z objawami potu, drżenia i mimowolnych skurczów rąk i nóg; mogła to być malaria, ale była raczej odmianą jego zespołu psychosomatycznego.5 był bardzo zdenerwowany, gdy Stalin rozpoczął powojenne negocjacje z GMD, ignorując go. Podczas wizyty Mao w Moskwie w 1949 r.doznał również epizodu niewyjaśnionej słabości, drżenia i bólów głowy, które mogły być wynikiem jego obaw dotyczących toczących się negocjacji ze Stalinem.

od okresu dojrzewania Mao doświadczał okresowych przeziębień i zapalenia oskrzeli.11 W 1932 roku otrzymał leczenie gruźlicy w klinice.3 w wieku 60 lat ataki Mao na zapalenie oskrzeli nasiliły się i w listopadzie 1970 roku poważnie zachorował, z radiologicznymi dowodami zapalenia płuc. Po raz pierwszy Mao zgodził się na badanie radiologiczne. Z nielicznymi wyjątkami był bardzo sceptyczny wobec lekarzy i ich terapii. W 1971 roku Mao ponownie zachorował na ciężką infekcję układu oddechowego i możliwą wczesną niewydolność serca. Początkowo odmówił wszelkiej terapii, ale potem szybko się pogorszył, rozwinął Epizod utraty przytomności i ostatecznie zgodził się na rozległe specjalne badania. Wykazywały one zastoinową niewydolność serca, pozaukrystaliczne skurcze komorowe i EKG świadczące o chorobie wieńcowej. Zdjęcia klatki piersiowej wykazały wyraźną rozedmę płuc.11,12 Mao miał więc w przeszłości typową przewlekłą obturacyjną chorobę dróg oddechowych prowadzącą do rozedmy płuc i prawostronnej niewydolności serca (cor pulmonale). Jego nawyki palenia i wcześniejsza gruźlica płuc były czynnikami obciążającymi. W 1973 roku przestał palić. Związana z tym choroba niedokrwienna serca i nadciśnienie tętnicze dodatkowo utrudniały jego pracę serca; w 1976 roku wykryto u niego zawał mięśnia sercowego w zapisie EKG.7,12

w ciągu ostatnich 4 lat życia Mao zdał sobie sprawę, że traci kontrolę nad sprawami narodowymi, staje się coraz bardziej paranoiczny i drażliwy, cierpi na wadę mowy, postępujące osłabienie mięśni, głuchotę i ślepotę.7 ten ostatni był spowodowany obustronną zaćmą, ale dopiero w lipcu 1975 zgodził się na ograniczone usunięcie zaćmy prawostronnej. Z pomocą okularów miał teraz ograniczoną zdolność czytania. Zmarł przed usunięciem lewej zaćmy.7,9 przyczyna jego głuchoty pozostaje nieznana.

w 1974 roku zdiagnozowano stwardnienie zanikowe boczne (choroba neuronu ruchowego) jako przyczynę osłabienia mięśni, upośledzenia mowy i trudności z połykaniem. Stopniowo ta nieuleczalna choroba powodowała całkowite unieruchomienie i wymagała karmienia przez rurkę nosowo-żołądkową i stałego używania respiratora; 7,9 ten ostatni był darem od Nixona. Prawdziwa natura choroby nigdy nie została wyjaśniona Mao i nie została ujawniona narodowi chińskiemu. Do końca Mao był karmiony i regularnie spuszczany przez dwóch młodych tancerzy, przebranych za pielęgniarki.11 co ciekawe, kiedy Mao został poinformowany o śmierci Czang Kaj-szeka w kwietniu 1975 r., zorganizował dzień prywatnej żałoby dla swojego byłego przeciwnika.9 leczenie Mao było nadzorowane przez zespół 16 lekarzy i 24 pielęgniarek, ale, w dziwaczny sposób, przyjmowanie pacjenta było kontrolowane przez jedną z Zang Yu-feng, wcześniejszą kochankę i sekretarkę Mao. Częścią jej zadania było zarządzanie i powstrzymywanie motywowanych politycznie ingerencji jego żony, Jiang Qing.4,11 jego śmierć nastąpiła 9 września 1976 w wyniku zawału mięśnia sercowego. Mao był psychicznie czysty do końca.12

wnioski

pod względem ideologii komunistycznej i światopoglądu, Mao Tse-tung był doskonałym rewolucjonistą; ale nie był dobrym administratorem. Z powodzeniem skonsolidował największe na świecie państwo komunistyczne (i kraj o największej populacji), rządząc około jedną czwartą całkowitej populacji świata. Z biegiem czasu stał się bezwzględnym tyranem, odpowiedzialnym za śmierć ponad 70 milionów swoich ludzi, cofając wiele swoich poprzednich sukcesów.

Mao mógł być swobodny, sympatyczny, a nawet czarujący, ale jego ogromne rezerwy gniewu, złośliwości i pogardy czasami przejawiały się w bezwzględnym niszczeniu przeciwników. Był osobą stosunkowo zdrową i dopiero w ostatniej dekadzie jego kontrowersyjnego życia poważnie dotknęła go choroba. Jednak jego różne choroby niekoniecznie miały wpływ na jego działania. Można raczej powiedzieć, że jego działania, a także wydarzenia w jego kraju i na całym świecie, w odpowiednim czasie doprowadziły go do rozwoju szeregu objawów psychosomatycznych.

1. Nathan AJ. Przedmowa. W: Zhisui Li. Życie prywatne przewodniczącego Mao (tłum. Tai Hung-chao). & Windus, 1994: vii-xiii.

2. Chang J, Halliday T. Mao, the Unknown Story. Londyn: Jonathan Cape, 2005: 3-8.

3. Lynch M. Mao. London &

4. Lynch M. Mao. London &

5. Chang J, Halliday T. Mao, the Unknown Story. London: Jonathan Cape, 2005: 125-173.

6. Meisner M. Mao Zedong. Cambridge, UK: Polity Press, 2007: 52-96.

7. Lynch M. Mao. London &

8. Chang J, Halliday T. Mao, the Unknown Story. London: Jonathan Cape, 2005: 364-417.

9. Chang J, Halliday T. Mao, the Unknown Story. London: Jonathan Cape, 2005: 638-652.

10. Meisner M. Mao Zedong. Cambridge, UK: Polity Press, 2007: 193.

11. Zhisui Li. prywatne życie przewodniczącego Mao (tłum. Tai Hung-chao). & Windus, 1994: 1-28, 99-411.

12. Zhisui Li. prywatne życie przewodniczącego Mao (tłum. Tai Hung-chao). London: Chatto & Windus, 1994: 490-625.

Francois Retief jest stypendystą Rhodes, założycielem dziekanem szkoły medycznej na Uniwersytecie Wolnego Państwa, założycielem rektorem MEDUNSA i byłym sekretarzem generalnym Departamentu Zdrowia; przeszedł na emeryturę jako rektor Uniwersytetu wolnego państwa, a obecnie jest pracownikiem naukowym w departamencie kultury angielskiej i klasycznej na tym uniwersytecie. Współautor André Wessels jest profesorem w Katedrze Historii na tej samej uczelni.
* Autor korespondencyjny: a Wessels ([email protected])