letni upał oznacza, że czas wyciągnąć duży garnek, aby ugotować orzeszki ziemne. Tak, gotowane orzeszki ziemne mają sezon, chociaż gotowane orzeszki stały się tak kultowym, całorocznym południowym jedzeniem, większość nie wie.

są tak kultowe, że zdobyły moc przypisywania skrótowości prawie wszystkiemu, czego dotykają. Tak jak niezliczeni koncesjonariusze na lotniskach przekształcają wszelkie popularne fast foody-burrito, pizzę, kanapki z szynką i serem-w produkt śniadaniowy, dodając po prostu jajecznicę, kucharze odkryli, że możesz skusić się na każde doskonałe danie, rzucając garścią gotowanych orzeszków ziemnych. Połącz je z innym południowym składnikiem lub dwoma, a efekt jest jeszcze lepszy.

w lutym 2013 roku, kiedy Daniel Doyle z Charleston 's Poogan’ s ganek został zaproszony do gotowania w domu Jamesa Bearda w Nowym Jorku, jego sałatka z kaczki sous-vide zawierała zdecydowanie Południowy mashup: Bourbon-gotowane orzeszki ziemne. W odcinku PBS 's a Chef’ s Life, Vivian Howard uderzyła w trifecta z polewanym Pepsi brzuchem wieprzowym i dusz z wiejską szynką. Niezliczeni inni kucharze przygotowywali podobne dania, a niegdyś nowatorskie Fuzje, takie jak gotowany hummus z orzeszków ziemnych lub gotowany falafel z orzeszków ziemnych, stały się powszechne.

jednak chyba nikt nie ma wiele do powiedzenia o tym, jak ludzie zaczęli gotować rzeczy.

w przeciwieństwie do smażonych zielonych pomidorów lub sera pimento, gotowane orzeszki ziemne były podstawą południa przez bardzo długi czas—aż do czasów kolonialnych. W innych częściach kraju miliony ludzi przekąskują prażone orzeszki ziemne i smarują kanapkami masło orzechowe. Ale po tych wszystkich latach, z jakiegoś powodu, gotowane orzeszki ziemne pozostają prawie wyłącznie Południową rzeczą.

historia orzeszka to dobrze zaorane pole. Jest nawet pełnometrażowy tekst: Andrew F. Smith 's Peanuts: the Illustrious History of the Goober Pea, który obejmuje wszystko, od początków rośliny w Ameryce Południowej po jej główną rolę w” galeriach orzechowych ” miejskich teatrów i pudełkach na lunch amerykańskich uczniów. Ale poświęca tylko jedną stronę praktyce gotowania orzeszków ziemnych, a ta strona jest wspólna z dyskusją o jedzeniu surowych orzeszków ziemnych. Większość kont zawiera niejasne twierdzenia, że gotowane orzeszki ziemne powstały podczas wojny secesyjnej jako tanie żarcie z konieczności, zanim szybko ruszą, aby omówić, jak są dziś gotowane.

może powinni głębiej kopać. Gdyby tak było, zdaliby sobie sprawę, że historia gotowanego orzeszka Nie dotyczy wygodnego, taniego jedzenia. Gotowane orzeszki ziemne rozciągały się raczej na całe społeczeństwo Południa, od niewolników z Afryki Zachodniej, którzy faktycznie wynaleźli to danie, po białych kucharzy, którzy następnie wybierali się z tym pomysłem jako imprezowe jedzenie.

gdy zaczniesz poważnie przyglądać się tej sprawie, staje się jasne, że orzeszek zawiera nie jeden, ale trzy najbardziej szkodliwe mity, które są szerzone w popularnych historiach Południowej żywności:

• prawie każda Południowa żywność została stworzona lub spopularyzowana podczas wojny domowej, zazwyczaj z konieczności i niedostatku.
• wszystko zaczęło się od wyniesienia niskich, pospolitych składników.
• nic nie istnieje dopóki biali tego nie odkryją.

historia kapsuły na stronie internetowej dla Columbia, South Carolina Convention and Visitors Board podsumowuje typową linię: „mówi się, że w czasie wojny, kiedy żołnierze potrzebowali pożywienia z wysoką zawartością białka i bez urządzeń do gotowania, gotowali orzeszki ziemne nad ogniskiem. Odkryli, że te orzeszki ziemne nie zepsują się przez kilka dni.”

strona What ’ s Cooking America na temat historii gotowanych orzeszków ziemnych, często cytowane źródło w skąpo zbadanych artykułach, umieszcza je również w wojnie domowej. „Nikt nie wie, dlaczego południowcy zaczęli gotować orzeszki ziemne lub kto pierwszy je gotował” – zaczyna się Wyjaśnienie. Uważa się jednak, że gotowane orzeszki ziemne były instytucją Południową przynajmniej od czasów wojny secesyjnej (1861-1865), kiedy to generał Unii William T. Sherman (1820-1891) poprowadził swoje wojska w marszu przez Gruzję.”

Marsz Shermana, historia mówi, odciął konfederackie linie zaopatrzeniowe, więc żołnierze zamienili się w orzeszki ziemne”, ważne źródło pożywienia. Ponieważ urządzeń do gotowania było mało, żołnierze palili orzeszki ziemne nad ogniskiem lub gotowali je.”

niektóre relacje zauważają mimochodem, że orzeszki ziemne zostały przywiezione na południe przez afrykańskich niewolników, ale najwyraźniej rośliny po prostu pozostały gdzieś, dopóki niektórzy zaradni Konfederaci (tj. biali faceci) nie zorientowali się, co z nimi zrobić.

takie opowieści o wojnie domowej, z tego co wiem, mają je całkiem na odwrót. Gotowane orzeszki ziemne, podobnie jak wiele innych kultowych potraw z południa, zaczynają się od czarnych Południowców, a nie białych.

afrykańskie korzenie orzeszków ziemnych gotowanych

możemy nie znać nazwisk pierwszych ludzi, którzy gotowali orzeszki ziemne na południu, ale na pewno wiemy, że nie byli żołnierzami Konfederacji. Podobnie jak okra, black-Eyed peas I wiele innych południowych staples, orzeszek przybył do regionu dzięki Afrykańskiej diasporze i z tego powodu połączenie jego historii może być trudne.

ponieważ zniewoleni Afrykanie Zachodni i ich amerykańscy potomkowie stanowili ponad połowę populacji niektórych południowych Kolonii, orzeszki ziemne stały się podstawą diety na obszarach takich jak Karolina Południowa. Ale tylko kilka przebłysków afrykańskiego jedzenia zostało uchwyconych w źródłach pisanych, ponieważ przed wojną domową pisarze takich historii byli prawie zawsze biali. Wyzwanie jest uwikłany przez fakt, że Amerykanie nie osiedlili się mocno na termin „orzeszki ziemne” aż do końca 19 wieku. Wcześniej określano je różnymi nazwami, w tym mielonymi orzechami, mielonym grochem, pindarami i goobersami, terminem pochodzącym od angolskiego słowa nguba.

orzeszki ziemne dotarły do południowych brzegów drogą okrężną. Roślina pochodzi z Ameryki Południowej, a Portugalczycy przenieśli ją do Afryki około 1500 roku, zaraz po tym, jak po raz pierwszy zetknęli się z nią w Brazylii. Rośliny strączkowe (orzeszki ziemne to groch, który wygląda jak orzechy, a nie na odwrót) szybko rozprzestrzeniły się w Afryce, ponieważ były bardzo podobne do rodzimego orzecha ziemnego—afrykańskiego podstawowego—ale z wyższą zawartością oleju i łatwiej było je uprawiać.

rośliny strączkowe dotarły do kolonii brytyjskich na południu i na Karaibach na statkach niewolniczych, które często zaopatrywano w orzeszki ziemne do śmiertelnego środkowego przejścia. W 1754 roku Słownik Gardnera zauważył, że ” wszystkie osady w Ameryce obfitują w; ale wiele osób, które mieszkają w tym kraju, twierdzi, że pierwotnie przywieźli je niewolnicy z Afryki.”

w 1769 roku biały plantator George Brownrigg z Edenton w Karolinie Północnej wysłał próbkę orzeszków do swojego brata w Londynie, który był członkiem Royal Society. „Są oryginalnie…o rozwoju Afryki, „jeden z członków społeczeństwa zapisał”, a stamtąd przywieziony przez Murzynów, którzy używają ich jako pożywienia, zarówno surowego, jak i palonego, i bardzo je lubią. Dlatego też uprawiane są przez nich na małych działkach wydzielonych dla ich użytku przez ich panów.”

aż do rewolucji amerykańskiej, orzeszki ziemne były uprawiane głównie przez Afroamerykanów we własnych plastrach ogrodowych do użytku własnych rodzin. „Są bardzo odżywcze”, napisał Edward Long w swojej historii Jamajki (1774), ” i…może być spożywany na surowo, prażony lub gotowany.”Były one niewątpliwie włączone do zupy i gulaszy, zbyt powszechne w Afryce Zachodniej-choć nie byłem w stanie znaleźć żadnych opisów takich potraw na południu w epoce kolonialnej.

w pewnym momencie orzeszek trafił również do diety mniejszości Europejskiej. Już w 1769 r. George Brownrigg i inni plantatorzy hodowali orzeszki ziemne do karmienia zwierząt gospodarskich i eksperymentowali z tłoczeniem z nich oliwy, co, jak zauważył korespondent Royal Society, jest „jasne, trwa długo, można je uzyskać po niskiej cenie—może być substytutem drogiej importowanej oliwy z oliwek.”Henry Bartham w 1794 roku zauważył:” często jem je obficie i z przyjemnością.”

ale orzeszki ziemne były czymś więcej niż tylko przekąską. W 1849 roku lekarz i pisarz Francis Peyre Porcher zauważył, że „orzech ziemny jest uprawiany w pewnym stopniu w Karolinie Południowej i jest z niego świetnie wykorzystywany na plantacjach jako artykuł spożywczy.”

w tym momencie tradycyjne przygotowania z Afryki Zachodniej trafiły również na stoły jadalni białych elit. „Mielone orzechy i bené tworzą bogatą i pożywną zupę i działają jako substytuty mięsa” – napisał Porcher. „Często są one wysuszone i ubite z cukrem i podawane jako przyprawa lub deser.”Sarah Rutledge’ s Carolina Housewife (1847) zawiera bardzo afrykańsko brzmiącą „zupę z orzeszków ziemnych”, która składa się z ubitych orzeszków ziemnych gotowanych na wolnym ogniu z kuflem ostryg i „pieprzem lub dwoma nasionami.”

Eatin ’ Goober Peas

do czasu wybuchu wojny secesyjnej Południowcy—w tym biali Południowcy—od dłuższego czasu jedli orzeszki ziemne i wydaje się, że Wojska konfederackie zjadły ich sporą część podczas wojny. Zastanawiające jest, dlaczego tak wiele historii pop upierają się, że zrobili to z konieczności, ponieważ nie mogli dostać w swoje ręce bardziej preferowanych potraw.

wraz z cykorią i okrą orzeszki ziemne były często omawiane w gazetach i czasopismach wojennych jako substytut kawy. Wraz z blokadami odcinającymi import, Południowcy zwrócili się również do oleju z orzeszków ziemnych jako substytut oleju wielorybiego. „Podczas wojny właśnie zamkniętej”, zauważył w październiku 1865 roku Ogłoszeniodawca z Karoliny Północnej, ” olej ten był powszechnie używany w naszych warsztatach maszynowych.”

jeśli chodzi o orzeszki ziemne przeznaczone do jedzenia, były one, jeśli w ogóle, luksusem, za którym żołnierze bardzo tęsknili, a nie koniecznością wojenną. W 1866 roku „The Jackson Clarion of Mississippi” był bardzo poszukiwany w czasie wojny przez żołnierzy z tego regionu, zwanych ” goober-grabblers. Zaprawdę, oni nigdy nie walczyli lepiej niż z lepką łatką na tyłach; potem czuli się jak w domu.”

ten sam sentyment jest uchwycony w (nieco) słynnej Wojny Secesyjnej diddy,” Goober Peas, ” który był najwyraźniej ulubionym wśród wojsk konfederackich i został wydrukowany jako nuty w Nowym Orleanie w 1866 roku (słowa i muzyka są przypisywane A. Pindar i P. Nutt, odpowiednio, którzy mogli lub nie byli Gilbert i Sullivan ich pokolenia.)

Jeśli sam chwytliwy refren nie jest wystarczająco dobry („groszek! groszek! groszek! groszek! jem goober groszek! Boże, jak pyszne, jedzenie goober groszek!”), ostatnia zwrotka piosenki wyraźnie przedstawia ukochaną ucztę w czasie pokoju, a nie zastępstwo w czasie wojny:

chciałbym,aby ta wojna się skończyła, gdy będziemy wolni od szmat i pcheł, pocałowalibyśmy nasze żony i ukochane i pożarlibyśmy goober peas!

więc wygląda na to, że żołnierze jedli orzeszki nie z desperacji, ale dlatego, że bardzo im się to podobało.

to mało prawdopodobne, że gdy żołnierze dostali w swoje ręce orzeszki ziemne, skończyliby gotować je w garnku. Orzeszki ziemne rosną na niskich, zielonych pnączach i są dość niezwykłe, ponieważ po zapyleniu ich łodygi kwiatowe wyginają się i zakopują w ziemi, gdzie owoce rozwijają się pod ziemią w strąkach, które znamy jako orzeszki ziemne. Dawniej rolnicy zbierali je widłami, wyrzucając korzenie z ziemi i wytrząsając brud ze strąków orzeszków ziemnych. (Dzisiaj używają zmotoryzowanego sprzętu „digger-shaker-converter”, który zgarnia, trzęsie i przewraca winorośle.)

tak zwane świeże „zielone” orzeszki ziemne są bardzo łatwo psujące się ze względu na wysoką zawartość wilgoci i będą się zepsuć, jeśli nie zostaną ugotowane lub wysuszone na powietrzu w ciągu kilku dni od wydostania się z ziemi. Przed dniami obróbki mechanicznej winorośl układano w rzędach na polach i pozostawiano do utwardzenia przez dwa tygodnie, aż strąki były wystarczająco suche, aby można je było zerwać. Dopiero wtedy surowe orzeszki ziemne były gotowe do transportu lub prażenia.

Afroamerykanie jednak od dawna mieli sprawdzony sposób na przygotowanie świeżych zielonych orzeszków ziemnych. W. H. Shelton, schwytany żołnierz Unii, który uciekł z obozu jenieckiego w Columbii w Karolinie Południowej w 1864 r., udał się na wschód w kierunku Charleston, a po drodze otrzymał jedzenie od niektórych napotkanych przez niego afrykańskich wyzwoleńców. Przy wielu okazjach dostarczano mu ” gotowane orzeszki ziemne, które były ulubionym sposobem gotowania, gdy fasola była zbyt Zielona, aby upiec.”

gotowane orzeszki ziemne, innymi słowy, były sezonowym preparatem dostępnym tylko podczas zbiorów orzeszków ziemnych, które zwykle trwają około sześciu tygodni między sierpniem a październikiem. Najlepiej jak mogę powiedzieć, długo po prażone orzeszki ziemne były cieszył się w całej Ameryce, tylko ludzie gotowanie ich byli czarni Południowcy. A prawdziwe gotowane orzeszki naprawdę nie mogą być niczym innym, jak Południową ucztą, ponieważ gdy przejdziesz przez Virginię, nie będzie świeżych zielonych orzeszków do użycia. I podczas gdy wielu białych Południowców uprawiało orzeszki ziemne do czasu wojny secesyjnej, nie pozostawili żadnych śladów ich gotowania.

Boom na gotowane orzeszki ziemne

w latach tuż po wojnie secesyjnej Południe wysyłało coraz więcej orzeszków ziemnych na północ, ponieważ w miastach wzrosło zapotrzebowanie na worki z niklem prażonych orzeszków ziemnych. „Prawie nie ma artykułu produkcji amerykańskiej,” Scientific American observed in 1871, ” który tak szybko zyskał na znaczeniu jak orzeszek ziemny.”Przed 1860 r. całkowita produkcja orzeszków ziemnych w USA wynosiła około 150 000 buszli, z których większość pochodziła z Karoliny Północnej. Do 1870 r. uprawiano ponad pół miliona buszli, z czego ponad 300 000 pochodziło z rosnącego centrum orzechowego otaczającego Norfolk w Wirginii i praktycznie wszystkie z nich były pieczone na przekąski lub tłoczone na olej.

praktyka gotowania orzeszków ziemnych nie przeszła na białych kucharzy od kilku pokoleń. Nagle, tuż po przełomie XX wieku, gotowane orzeszki ziemne zaczęły pojawiać się na stronach gazet Południowej Karoliny. Były one podawane w rozrywkach i towarzyskich późnym latem i wczesną jesienią, często obok innych klasycznych smakołyków, takich jak lody lub arbuz.

na przykład w październiku 1906 r.w Marion w Karolinie Północnej, w cenie było ciasto imbirowe, piwo korzenne, Coca-Cola i gotowane orzeszki ziemne. We wrześniu następnego roku, na „imprezie towarzyskiej” młodzieży w Sumter, ” poczęstunek stanowiły jabłka, cukierki i gotowane orzeszki ziemne.”

gotowane orzeszki ziemne stały się modną rzeczą do serwowania na weselach i przyjęciach, ale nie w większych miastach, takich jak Charleston i Columbia. Zamiast tego kwitły w mniejszych miastach rozsianych po okolicy-St. Matthews, Olanta, Lynchburg i Cameron—i zawsze w miesiącach od sierpnia do października, kiedy właśnie zebrano świeże zielone orzeszki ziemne.

praktyka gotowania orzeszków ziemnych wkrótce rozprzestrzenił się z Karoliny Południowej do regionów uprawy orzeszków ziemnych Georgii i Florydy. Do 1911 roku serwowano je w Ocilla w południowej Georgii, gdzie panna Lee Hogan ” bawiła się wesoło „na obrzeżach miasta i” rozkosznie spędzano czas na żowaniu trzciny cukrowej, jedzeniu gotowanych orzeszków ziemnych i graniu w gry.”W 1917 roku gotowane orzeszki ziemne zaczęły regularnie pojawiać się w opisach imprez na stronach towarzyskich gazet w Tampa i w gazetach Alabama na początku lat 20.XX wieku.

powód nagłego wzrostu popularności nie jest jasny, ale oto moje najlepsze przypuszczenie: dzięki wyczerpaniu gleby i zniszczeniom spowodowanym przez Wołka Bolla, na początku XX wieku południowi rolnicy szukali alternatyw dla monokultury bawełnianej. Mniej więcej w tym czasie George Washington Carver zaczął błagać rolników z Alabamy, aby uprawiali mniej bawełny i więcej orzeszków ziemnych. Jak opisuje David Shields w swojej najnowszej książce Southern Provisions (1915), przed I wojną światową dziesiątki olejarni nasion bawełny na południu zostały przekształcone w prasę orzeszków ziemnych.

moja teoria jest taka, że gdy coraz więcej białych rolników zaczęło sadzić orzeszki ziemne, zaczęli zdawać sobie sprawę nie tylko, że gotowane orzeszki ziemne są smaczne, ale cały proces ich gotowania i jedzenia może być dość świąteczny. Gotowanie orzeszków ziemnych wymaga dużego garnka i wielu palców do ostrzału, więc nadaje się naturalnie do spotkań towarzyskich.

Gdzie zbieracze nauczyli się ich gotować? Prawdopodobnie od ich afroamerykańskich sąsiadów. W dolnej części Karoliny Południowej każda społeczność miała swoją górną kuchenkę z orzechami. W Barnwell w latach trzydziestych XX wieku George James, afroamerykański rolnik, został uznany za „króla kotłów.”James, kronika Augusta odnotowana w 1939 roku, opanował” sztukę właściwego gotowania z wystarczającą ilością soli w wodzie, aby dodać ten niewytłumaczalny brzdęk, który sprawia, że każdy orzeszek jest czymś, co można zatrzymać i cieszyć się.”

Co ciekawe, największy amerykański stan uprawy orzeszków ziemnych-Wirginia—pozostał nieświadomy zalet gotowanego orzeszka ziemnego. W sierpniu 1917 roku komentator Richmond Times Dispatch przypomniał, że kiedy wspomniał o gotowanych orzeszkach ziemnych na spotkaniu plantatorów orzeszków ziemnych w Suffolk – jednym z głównych miast przetwarzania orzeszków ziemnych w Wirginii—rolnicy zareagowali z niedowierzaniem, nigdy nie słysząc o czymś takim. „O wszystkim, co mogłem powiedzieć w odpowiedzi, „napisał,” było to, że jeśli ci sami rolnicy pójdą do Charleston, Savannah, Jacksonville, Tampa, lub Nowy Orlean o tej porze roku, prawdopodobnie odkryją, że na stoiskach z owocami i orzechami najpopularniejszym sprzedawcą wszystkich będą te same gotowane orzeszki ziemne.”

do 1920 roku gotowane orzeszki ziemne były tak popularne, że zaczęły być zauważane przez zdezorientowanych Jankesów. We wrześniu 1925 roku, w szczycie sezonu Green peanut, Universal wire service report datelined Orangeburg, South Carolina, profiled „Peanut boilings,” który, jak przypuszczał, jego czytelnicy nigdy nie słyszeli „chyba że odwiedziłeś „goober” sekcje Karolin.”

” jak tylko orzeszki zaczną dojrzewać, „artykuł kontynuował”, a zanim zostaną wysuszone, donice są napełniane orzeszkami ziemnymi i słoną wodą, zapalane są ogniska, a gdy przyjadą goście, przysmak gotuje się wesoło. Gotowane orzeszki ziemne są krojone na gorąco z garnka i podawane do merrymakers.”

przez kilka krótkich tygodni każdego lata, w miastach na całym Dolnym południu, armie małych chłopców uderzają na ulice, hawking worki gotowanych orzeszków ziemnych. W 1921 roku Index-Journal of Greenwood w Karolinie Południowej ogłosił, że miasto przeżywa „epidemię” gotowanych orzeszków ziemnych. „Małe automaty są wszędzie” – napisał korespondent – ” w windach, salonach fryzjerskich, holach biurowców. I prawie każdy kupuje dla Są one zwykle świeże gotowane i gotowane orzeszki ziemne są popularne tid bit, nawet bardziej niż spieczone orzeszki ziemne.”

do II Wojny Światowej gotowany orzeszek przybył jako pełnowartościowa ikona południa, spełniająca kluczowe kryteria bycia całkowicie obcym dla podniebienia mieszkańców Północy. „It’ s boiled peanut time again”, artykuł AP datelined Tallahassee ogłosił 1 września 1946 roku, sezon, w którym setki niczego nie podejrzewających Jankesów zostają zaskoczeni przez rozmoczony przysmak Dixie.”

odwiedzający Południe kupują worek myśląc, że są ” zwykłą wyschniętą odmianą.”Kiedy odkryli, że kadłuby są wilgotne, a orzechy w środku są miękkie, pulpy, zwróciliby się do najbliższego południowca o wyjaśnienie.”

mitologia pochodzenia żywności jest pełna opowieści o Żołnierzach wysyłanych w odległe miejsca, poczujących smak lokalnego przysmaku, a następnie zabierających go ze sobą do domu. Nie Takie gotowane orzeszki. W 1945 r.w Moultrie w stanie Georgia sprzedawano więcej świeżych orzeszków ziemnych niż kiedykolwiek wcześniej. Miasto cieszyło się boomem wojennym dzięki stacjonującym w pobliżu oddziałom, ale młodzi chłopcy Sprzedający gotowane orzeszki ziemne nie zyskali na tym. „Orzeszki przygotowane w ten sposób”, donosił Macon Telegraph, ” apelują tylko do południowych Gruzinów. Żołnierze z Spence Field mówią, że ich nie znoszą.”Woleli prażone orzeszki ziemne.

te sentymenty zdają się dziś w dużej mierze utrzymywać. Dla tych, którzy przyzwyczajeni są tylko do prażonych orzeszków ziemnych, jedzenie ich gotowanych może być, przyznaję, sporym szokiem dla systemu. Na początek, nie są chrupiące, ale miękkie, może nawet wręcz bzdurne. I-jeśli są dobrze wykonane, przynajmniej – są naprawdę słone, i to nie tylko na zewnątrz jak prażone orzeszki ziemne, ale przesiąknięte soleniem przez całą drogę. Prażone orzeszki ziemne odgrywają orzechową charakterystykę roślin strączkowych, ale gotowane orzeszki ziemne przenoszą ich zasadniczą zawartość grochu—dlatego widzisz, że kucharze używają ich zamiast składników takich jak ciecierzyca, a nie migdały lub orzechy włoskie.

ale historia gotowanego orzeszka nie kończy się na tym. W latach po ii Wojnie Światowej uwikłali się w gorzkie kontrowersje polityczne i gdyby nie wiele sporów legislacyjnych, gotowany orzeszek ziemny mógł nie przetrwać XXI wieku. Wrócimy do tego w przyszłym tygodniu.

wszystkie powiązane tu produkty zostały niezależnie wybrane przez naszych redaktorów. Możemy zarabiać prowizję od zakupów, zgodnie z opisem w naszej polityce afiliacyjnej.